Σωκράτης
Παρόλο που ο Σωκράτης είναι ίσως ο γνωστότερος διανοητής στην
παγκόσμια ιστορία, γνωρίζουμε ελάχιστα για το πρόσωπό του. Ο ίδιος δεν άφησε
γραπτά κείμενα και όσοι έγραψαν γι' αυτόν παρουσιάζουν περισσότερο το "δικό"
τους Σωκράτη, παρά το ιστορικό πρόσωπο. Οι βασικές πηγές από τις οποίες αντλούνται
οι πληροφορίες για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του είναι η κωμωδία
του Αριστοφάνη Νεφέλαι, τα σωκρατικά έργα του Ξενοφώντα και σχεδόν όλο το
έργο του Πλάτωνα.
Γεννήθηκε περίπου το 470 π.Χ. στην Αθήνα. Δεν επιδίωξε την ενεργό δράση στην
πολιτική, εκτελούσε όμως τις πολιτικές υποχρεώσεις του όποτε η ιδιότητα του
πολίτη ή η κλήρωση το επέβαλλε. Έτσι πήρε μέρος σε διάφορες μάχες και υπήρξε
πρύτανης -κατ' άλλους επιστάτης των πρυτάνεων- το 406, τη χρονιά της δίκης
των έξι στρατηγών, οι οποίοι καταδικάστηκαν από την Εκκλησία του δήμου σε
θάνατο, επειδή δεν έσωσαν τους ναυαγούς μετά τη (νικηφόρα) ναυμαχία των Αργινουσών.
Φαίνεται ότι ο Σωκράτης τάχθηκε κατά της καταδίκης και αρνήθηκε, όταν τον
διέταξαν οι Τριάκοντα, να συλλάβει έναν από τους στρατηγούς. Πέθανε το 399
π.Χ. πίνοντας το κώνειο μετά την καταδίκη του σε θάνατο από το δικαστήριο
των ενόρκων.
Η ένορκη κατηγορία που διατυπώθηκε στην προανάκριση σώθηκε ολόκληρη: κατηγορήθηκε για ασέβεια και για παραπλάνηση των νέων μέσω της διδασκαλίας του. Για τον τρόπο υπεράσπισης του Σωκράτη μπροστά στο δικαστήριο καμιά πηγή δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη, παρόλο που έχουν διασωθεί έργα που ασχολήθηκαν με αυτήν, όπως η Απολογία του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα. Η δίκη, η καταδίκη και ο θάνατος του Σωκράτη πάντως συμβάλανε σημαντικά στην ανάδειξη του διανοητή σε σύμβολο. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Σωκράτη μάς είναι γνωστό κυρίως από τα έργα του Πλάτωνα. Αυτό δημιουργεί πολλές δυσκολίες στους μελετητές, οι οποίοι δεν μπορούν να αποσαφηνίσουν ποια στοιχεία είναι σωκρατικά και ποια ανήκουν στον Πλάτωνα.
Ο Σωκράτης σίγουρα δεν ακολουθούσε ένα συγκροτημένο σχέδιο διδασκαλίας. Κυρίως ήταν ο τρόπος τον οποίο χρησιμοποιούσε για να εξάγει συμπεράσματα που τον έκανε γνωστό και που οι μαθητές του τον ανήγαγαν σε μέθοδο. Ο ίδιος έλεγε ότι όπως η μαία έτσι κι αυτός βοηθάει το συνομιλητή του "να γεννήση" ο ίδιος τις απαντήσεις στις απορίες του, υποβάλλοντάς του ερωτήσεις που εκμαίευαν την απάντηση. Έτσι ονομάστηκε μαιευτική η μέθοδος με την οποία ο μαθητής-ακροατής οδηγείται στα συμπεράσματα, μέσω της διαλεκτικής, δηλαδή των ερωταποκρίσεων. Ο Αριστοτέλης μαρτυρεί ότι ο Σωκράτης πρόσφερε στη φιλοσοφική αναζήτηση την επαγωγική μέθοδο και τον ορισμό των εννοιών. Άλλο στοιχείο της σωκρατικής διδασκαλίας ήταν η αναζήτηση ηθικών αρχών, τις οποίες προσπαθούσε να ορίσει με έννοιες γενικού κύρους, σε αντίθεση με τους σοφιστές, οι οποίοι πίστευαν ότι οι κανόνες ηθικής συνάγονται από τις εκάστοτε συζητήσεις. Ο Σωκράτης δίδασκε ότι υπάρχουν ηθικοί κανόνες και αρκεί να τους γνωρίσει κάποιος, για να εξασφαλιστεί και η συμπεριφορά του σύμφωνα με αυτούς. Όπως έλεγε, "ουδείς εκών κακός". Υποστήριζε την αναγκαιότητα του δελφικού χρησμού "γνώθι σαυτόν", πιστεύοντας ότι όλοι οι άνθρωποι με κατάλληλη καθοδήγηση μπορούν να οδηγηθούν στην αυτογνωσία.